Fareler üzerinde yapılan araştırmalarda, beyin omurilik sıvısının damarların çevresindeki kanallardan aktığı ve “yıldız hücreleri” olarak bilinen beyin hücreleriyle birleşerek “interstisyel sıvılarla” karıştığı görüldü. Bu sıvılar, atıkları toplayarak damar çevresindeki boşluklardan dışarıya taşıyordu.
Uykunun rolü
2013’te nedergaard, beynin bu temizlik işleminin uykuda aktifleştiğini ortaya koyan önemli bir çalışma yayımladı. Nedergaard, “uyanıkken bu temizlik işlemi duruyor. Çünkü dış dünyadan gelen uyaranları işlemek için gereken yüksek sinirsel aktivite, temizlenme süreciyle aynı anda yürütülemiyor” diyerek uykunun beyin sağlığındaki kritik rolüne dikkat çekti. Bu nedenle, sabahları dinç hissetmenin beynin “bakım görmüş” olmasından kaynaklandığı anlaşıldı.
İnsan beyninde doğrulama
Bu bulgular öncelikle farelerde elde edildiği için, insanlar üzerinde aynı sürecin işleyip işlemediği uzun süre tartışıldı. Ancak son on yılda yapılan araştırmalar, insan beyninde de uyku sırasında benzer bir “yıkanma” süreci olduğunu doğruladı. Çalışmalar, uyku sırasında beynin elektriksel dalgalarının beyin omurilik sıvısını iterek atıkların dışarı atılmasına yardımcı olduğunu gösterdi.
Hastalıklara etkisi
Washington üniversitesi’nden jeffrey iliff, bu sisteme “glimfatik sistem” adını verdiklerini ve bozulması hâlinde alzheimer gibi nörolojik hastalıkların gelişebileceğini belirtti. İliff’e göre, yaşlılıkta beyinde amiloid ve tau proteinlerinin birikmesinin nedeni, glimfatik sistemin yavaşlaması olabilir.
İnsan deneyleri
2021’de norveç’te oslo üniversitesi hastanesi’nden beyin cerrahı pierre christian eide, gönüllü hastalar üzerinde deney yaptı. Bir grup hasta gece boyunca uyutuldu, diğer grup ise uyandırıldı. Deneklere beyin omurilik sıvısının hareketini takip etmek için floresan izleyiciler enjekte edildi. MR taramaları, uyanık bırakılan grupta sıvı akışının çok daha yavaş olduğunu gösterdi. Üstelik bu kişiler ertesi gece uyutulsa bile akış hızının normale dönmediği gözlemlendi.
Eide, “insan beyninin glimfatik sistemi farelerdekinden farklı çalışıyor olabilir ama kesin olan şu ki, insan beyni de uyku sırasında kendini yıkıyor. Yetersiz uyku, bu temizlenme sürecini ciddi biçimde bozuyor” diyerek uykunun vazgeçilmezliğini vurguladı.