Asıl adı Ebu’l Abbas Ahmed bin Muhammed bin Kesir el-Fergânî olan bilim insanı, Batı’da Alfraganus adıyla tanınmaktadır.
Horasan bölgesinin Fergana vadisinden olduğu düşünülen El-Fergânî, Abbâsî halifesi El-Memun döneminde Bağdat’taki Beytü’l Hikme (Bilgelik Evi) çevresinde yürütülen bilimsel faaliyetlerin önemli bir parçası oldu. Bu dönemde, Hint ve Yunan kaynaklarının Arapçaya çevrilmesiyle başlayan büyük bilimsel uyanışa katkı sundu.
Astronomide çığır açan eser
El-Fergânî’nin en bilinen eseri, “Cevami‘u İlmi’n-Nücum ve Usulu’l-Hareketi’s-Semaviyye” (Gök Biliminin Esasları) adlı astronomi kitabıdır. Bu eser, Batlamyus’un "Almagest" adlı ünlü çalışmasının sadeleştirilmiş bir özetidir. Ancak El-Fergânî, sadece aktarım yapmakla kalmayıp Batlamyus’un bazı hatalarını düzeltmiş ve kendi gözlemlerine dayanarak önemli düzeltmeler sunmuştur.
Bu eser, yüzyıllar boyunca hem İslam dünyasında hem de Avrupa’da astronomi alanında temel başvuru kaynaklarından biri olmuştur. 12. yüzyılda Latinceye çevrilen eser, Avrupa’da Kopernik ve Kepler gibi bilim insanları üzerinde etkili olmuştur.
El-Fergânî sadece kuramsal çalışmalarla değil, uygulamalı mühendislikle de ilgilenmiştir. Abbâsî halifesi Mutasım döneminde, Nil Nehri üzerinde bir ölçüm sistemi (mikat) kurma görevi verilmiştir. Bu görev sırasında, dünyanın çevresi ve ekseni ile ilgili hesaplamalar yapmış, günümüz verilerine oldukça yakın sonuçlara ulaşmıştır.
Yaptığı hesaplamalara göre dünyanın çevresi yaklaşık 40 bin kilometre olarak belirlenmiş, bu da onun bilimsel yöntemler konusundaki ileri görüşlülüğünü ortaya koymuştur.
Avrupa’yı etkileyen doğu bilgini
El-Fergânî'nin çalışmaları, sadece İslam dünyasında değil, aynı zamanda Avrupa’da da yüzyıllar boyunca etkisini sürdürmüştür. Dante’nin “İlahi Komedya”sında adının anılması ve Rönesans dönemindeki astronomi çalışmaları üzerinde etkili olması, onun evrensel bir bilim insanı olduğunu göstermektedir.
Sonuç: Sessiz bir dehanın kalıcı izleri
Bugün El-Fergânî’nin adı, uzaya gönderilen bazı projelerde anılmakta; Ay yüzeyindeki bir kratere onun adı verilmiştir. Aynı zamanda, İslam dünyasında bilimsel ilerlemenin sembollerinden biri haline gelmiştir.
Modern bilimin temellerini atanlardan biri olarak kabul edilen El-Fergânî, gökleri anlamaya çalışırken insanlığa bilimin ışığını taşımış bir öncüdür.