Ulu Camii’nin doğusunda, Gazi Caddesi üzerinde bulunan bu han, 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun Diyarbakır'ı fethetmesinin ardından şehre atanan üçüncü vali olan Sokollu Mehmet Paşa’nın oğlu Hasan Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. 1572-1575 yılları arasında tamamlanan yapı, tarih boyunca hem Diyarbakır’a gelen seyyahların hem de yerel halkın ilgisini çekmiş ve önemli bir kültürel miras haline gelmiştir.
Tarihi önemi: Seyyahların gözünden Hasan Paşa Hanı
Hasan Paşa Hanı, inşa edildiği dönemde şehrin en büyük ve ihtişamlı yapılarından biri olarak öne çıkmıştır. Leh seyyahı Simeon’un 1612’deki ziyaretinde hanı "muazzam bir kârgir bina" olarak tanımladığı ve bu hanın 500 beygiri barındırabilecek büyüklükte olduğunu belirttiği kaydedilmiştir. Ayrıca, üç katlı binada çok sayıda kârgir oda ve rengarenk demir parmaklıklarla çevrili güzel bir havuz bulunduğuna dair betimlemeler de yer almaktadır. Evliya Çelebi, Gugios İnciciyan ve James Silk Buckingham gibi ünlü seyyahlar da Hasan Paşa Hanı hakkında önemli bilgiler bırakmışlardır. Buckingham’ın 1815 yılına ait notlarında, hanın hububat ticaretinin merkezi haline geldiği, 19. yüzyılda da bu yapının Diyarbakır’ın en önemli hanlarından biri olduğuna işaret edilmiştir.
Sosyal ve ekonomik yaşamın merkezi
Hasan Paşa Hanı, sadece ticaretin değil, aynı zamanda sosyal yaşamın da merkezlerinden biriydi. 19. yüzyılın başlarına ait belgelerde, Diyarbakır'da ölen tüccarların mallarının bu handa toplandığı ve ticari ilişkilerin burada yoğunlaştığı görülmektedir. 1792 ve 1802 yıllarına ait kayıtlarda, hanın tüccarların ve kamu yetkililerinin önemli mal ve eşyalarının muhafaza edildiği bir yer olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca, 1833 yılındaki büyük yangın sırasında Fransız rahiplerine ait eşyaların burada saklandığına dair kayıtlara rastlanmaktadır.
Restorasyon ve günümüzdeki durumu
Günümüzde tarihi mirasın korunmasına büyük özen gösterilen Hasan Paşa Hanı, geçtiğimiz yıllarda restore edilerek modern işlevlerle kullanılmaya başlanmıştır. Yapının restorasyonunda, Muğla'dan getirilen malzemelerle hazırlanan Horasan harcı gibi geleneksel malzemeler tercih edilmiştir. Bu malzemeler, hem yapının orijinal dokusuyla uyumlu hem de binanın uzun yıllar boyunca dayanmasını sağlayacak niteliktedir.
Bugün, Hasan Paşa Hanı içinde el sanatları, telkari işleri, antikalar, kafeler ve bir kitabevi gibi çeşitli dükkanlar yer almakta ve her yaştan insana hitap etmektedir. Hem yerel halkın hem de turistlerin ilgiyle gezdiği bu tarihi mekan, Diyarbakır’ın zengin kültürel mirasının bir parçası olarak şehre gelenlere unutulmaz bir deneyim sunmaktadır.
Mimari özellikleri
Hasan Paşa Hanı'nın en dikkat çekici özelliklerinden biri batı cephesidir. Üzerinde kare bir çerçeve içerisine alınmış olan kufi yazılı kapı, içeriye doğru dönük bir eyvan gibi tasarlanmıştır. Kapıdan geçildikten sonra, beşik tonozlu bir kısma ulaşılır ve ardından avluya çıkılır. Avlunun ortasında yer alan şadırvan, altı sütunlu olup bezemesiz bir tasarıma sahiptir. Yapının alt katındaki odalar, sivri kemerlerle avluya açılmaktadır. Ayrıca, üst katlarda bulunan iki süslü pencere, yapının karakteristik öğelerindendir. Özellikle sütunların birbiri üzerine oturması ve taş konsolların avluya doğru taşması, Hasan Paşa Hanı'na benzersiz bir mimari hava katmaktadır.
Hasan Paşa Hanı, Diyarbakır’ın tarihi ve kültürel zenginliklerini yansıtan önemli bir yapıdır. Hem Osmanlı dönemi hem de daha sonraki dönemlerde işlevsel rolü ve mimari değeriyle şehre iz bırakmış bu han, bugün de hem yerli hem yabancı turistlerin ilgisini çeken bir mekân olma özelliğini korumaktadır. Diyarbakır’a gelen herkesin uğradığı bu tarihi yapı, geçmişin izlerini günümüze taşırken, şehre gelen ziyaretçilere hem tarih hem de kültür dolu bir deneyim sunmaktadır.